काठमाडौं- श्रीस्वस्थानी ब्रतकथा को देवी पार्वती, आवश्यक परे एक महिला कोमल गौरी, उग्र दुर्गा र पालनपोषण गर्ने जगदम्बा बन्न सक्छन् !

पार्वती, हिन्दू धर्ममा देवी पर्वती हिमालय पर्वतकी पुत्री शक्तिको एक स्वरूप हुन्, जुन भगवान शिवकी पत्नी हुन्। शास्त्रहरूमा पार्वतीले तपस्या र उपासनामा बहुत दृढता राख्ने देवी तथा आत्मबलिको प्रतिकको रूपमा चिनिन्छ ।

वेदहरूमा, पार्वतीले शिव ब्रह्माण्डमा अविश्वसन्नात रूपमा व्याप्त भएको बताइएको छ। ‘श्रीसूक्त’ र ‘दुर्गा सूक्त’ जस्ता ग्रंथहरूमा पनि पार्वतीको महिमा र शक्तिहरूको वर्णन गरिएको छ।

पुराणहरूमा, पार्वतीलाई गौरी, उमा, शैलपुत्री, हेमवती, पार्वती, अरुणा, लोपामुद्रा, विजया, भवानी, दुर्गा, काली, शिवानी, विजयधात्री, देवी, त्रिपुरा, शत्रुतापिनी, दक्षयज्ञविनाशिनी, वीरवत्सला, जया, भद्रकाली, भैरवी, दशभुजा, विष्णुवल्लभा, बाला, सर्वमंगलमाङ्गल्ये, शिवसाक्षात्कारिणी, आदि नामले वर्णित गरिएको छ।

अतः, हिन्दू धर्ममा पार्वतीलाई अनगिनत रूपमा पूजिएको छ र उहाँको शक्ति, सृष्टिकर्तृत्व, और सौन्दर्यमा बालिका, युवती, र महिला रूपमा वर्णन गरिएको छ ।

पार्वतीको शक्ति हिन्दू धर्ममा अत्यधिक महत्त्वपूर्ण मानिन्छ। उहाँले अनगिनत रूपमा अपने भक्तहरूलाई सृष्टि, स्थिति, और संहारको शक्ति दिएकी बताइएको छ । यो पार्वतीले भगवान शिवसँग मिलेर तपस्या, ध्यान, र पूजामा अपने आत्मा तथा शक्ति ब्रह्माण्डको सृष्टि-स्थिति-संहार गर्नका लागि समर्पित गरेको हो।

पार्वतीले तान्त्रिक शास्त्रहरूमा “शक्ति” र “कुण्डलिनी शक्ति” को विस्तृत वर्णन गरिएको छ। उहाँले आपत्तिशीलता, उत्साह, ध्यान, र पूजामा मात्र नभए तान्त्रिक उपायहरू पनि पुराणमा उपलब्ध गराइएको छ।

भक्ति मार्गमा, पार्वतीलाई दुर्गा, काली, चिन्मयी, भैरवी, आदिशक्ति, जगदम्बा, र अन्य अनेक नामहरूले सन्दर्भित गरिएको छ। उहाँको शक्ति बाह्यिक र आन्तरिक संग सम्बन्धित छ र उहाँले सबै प्राणीहरूको कल्याणका लागि आफ्नो शक्तिहरूले ब्रह्माण्डलाई संचालित गरेको मानिएको छ।

यसका अलावा, पार्वती शक्तिपूर्ण, सुन्दर, और करुणामयी देवीका रूपमा वर्णन गरिएको छ र उहाँले भक्तहरूलाई सबै दुःखहरूबाट मुक्त गर्ने शक्ति प्रदान गरेको मानिएको छ।

पार्वतीको शास्त्रमा विभिन्न प्रमुख कामहरू ग्रहण गरिएका छन्, जुन धार्मिक और आध्यात्मिक दृष्टिबाट महत्त्वपूर्ण मानिन्छन् ।

• तपस्या (Austerities): पार्वतीले अपने जीवनमा तपस्या गरी शिव भगवानको पत्नी बनेकी थिइन्। उहाँले बहुतपस्या, ध्यान, और साधनामा तत्पर रही गरेकी छिन्।

• भूषण (Ornament): पार्वतीलाई सुंदरता र भूषणका प्रती समर्पित गरिएको छ। उहाँले अपनो रूपमा सुशोभित हुनुहुन्छ, जुन साक्षात्कार गराउने भक्तहरूले उहाँलाई पूज्छन्।

• कल्याण (Welfare): पार्वतीले सबै प्राणीहरूको कल्याण गर्नका लागि आत्मबलि दिएको छ। उहाँको पूजा, व्रत, र उपासना गर्दा भक्तहरूले यो सिद्धि प्राप्त गरेका छन् जुनले उनीहरूको जीवनमा सुख, शान्ति, र कल्याण गरेको हो।

• बाल्य (Motherhood): पार्वतीलाई बाल्यका रूपमा पनि पूजिन्छ, जुनले उहाँले समस्त प्राणीहरूलाई मातृत्व र करुणामयी प्रेमले आवृत गरेकी छिन्।

• शक्ति (Power): पार्वतीलाई शक्ति को स्वरूपमा पूजिन्छ, जुनले उहाँले भक्तहरूलाई संजीवनी शक्ति प्रदान गरेको हो। उहाँले समस्त संसारलाई निर्भय र सुरक्षित बनाउने शक्ति प्रदान गरेकी छिन्।

पार्वतीको शास्त्रमा यी प्रमुख कामहरू उसको साधना, उपासना, र पूजामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन् र उनले भक्तहरूलाई साधना र मुक्ति को प्राप्त गराउने विश्वास छ ।

देवी पार्वती: शक्ति, प्रेम, र भक्ति को अवतार

देवी पार्वती, जसलाई गौरी, उमा र हेमावती पनि भनिन्छ, हिन्दू धर्मको एक केन्द्रीय व्यक्तित्व हो, शक्ति, प्रेम र भक्तिको अवतारको रूपमा सम्मान गरिन्छ। उहाँ भगवान शिव, विनाशकारी र रूपान्तरणकर्ता, र गणेश (ज्ञानको प्रतिक, प्रथम पुज्य देवता) , र कार्तिकेय (युद्धको देवता)को माता हुनुहुन्छ। आदर्श पत्नी र आमाको रूपमा मानिने, पार्वतीलाई दुर्गा र काली जस्ता उग्र योद्धा रूपहरूका लागि पनि पूजा गरिन्छ, जसले दुष्ट र राक्षसहरूलाई जोतेको थियो ।

उत्पत्ति र विभिन्न धर्मशास्त्र

पार्वतीको उत्पत्ति र कथाहरू वेद, पुराणहरू जस्ता महाकाव्यहरू सहित विभिन्न शास्त्रहरूमा वर्णन गरिएको छ। शिव पुराणका अनुसार उनी शिवकी पहिलो पत्नी सतीको पुनर्जन्म हुन् जसले आत्मदाह गरेकी थिइन्। पर्वतीय राजा हिमालय र रानी मेनकाकी छोरीका रूपमा जन्मेकी पार्वतीले शिवको प्रेम जित्नको लागि कठोर तपस्या गरिन्। उनको अटल भक्तिले अन्ततः शिवको बर्फीलो हृदयलाई पगाल्छ, र विवाह हुन्छ।

शक्तिको शक्ति

पार्वतीलाई प्रायः शक्तिको अवतारको रूपमा हेरिन्छ, ईश्वरीय ऊर्जाको स्त्री सिद्धान्त जसले शिवको पुरुष शक्तिलाई पूरक र सक्रिय गर्दछ। उनले ब्रह्माण्डको सृजनात्मक र पोषण गर्ने शक्तिको प्रतिनिधित्व गर्छिन्, शिवको परिवर्तनकारी शक्तिलाई सन्तुलनमा राख्दै। सँगै, उनीहरूलाई अर्धनारीश्वर मानिन्छ, कम्पोजिट पुरुष र स्त्रीको एकताको प्रतीक हो।

अवतार र रूपहरू

पार्वती प्रसंग र परिस्थिति अनुसार विभिन्न अवतारमा प्रकट हुन्छिन्। उनका केही प्रमुख अवतारहरू यी हुन् ।

• गौरी: निष्पक्ष र परोपकारी रूप, उनको सुन्दरता र करुणाको लागि परिचित।

• उमा: उज्ज्वल र युवा रूप, निर्दोषता र शुद्धता को प्रतीक।

• दुर्गा: भयंकर योद्धा देवी, जसले राक्षसहरूसँग लड्छ र धार्मिकताको रक्षा गर्छ।

• काली: परम शक्ति र विनाशको अवतार, दुष्टता र नकारात्मकतालाई परास्त गर्ने।

• जगदम्बा: विश्वव्यापी माता, सबै प्राणीहरूको पालनपोषण र रक्षा गर्ने।

घटना र कथाहरू

धेरै मनमोहक कथाहरू पार्वतीको वरिपरि घुम्छन्, प्रत्येकले उनको व्यक्तित्वको विभिन्न पक्षहरूलाई हाइलाइट गर्दछ। यहाँ केहि उल्लेखनीय उदाहरणहरू छन्:

• शिवलाई जित्ने तपस्या: विवाहमा शिवको हात जित्नको लागि पार्वतीको अटल समर्पण र तपस्या उनको प्रेम र भक्तिको प्रमाण हो। यो कथाले आफ्नो लक्ष्य हासिल गर्न लगनशीलता र आत्म-अनुशासनको महत्त्वलाई जोड दिन्छ।

• गणेशको जन्म: गणेशको अनौठो जन्म कथा, जहाँ पार्वतीले उहाँलाई नुहाउदा सृष्टि गर्छिन् र उहाँलाई जीवनमा समाहित गर्छिन्, उहाँको मातृ प्रेम र सुरक्षात्मकता देखाउँदछ।

• दानव अन्धाकलाई मार्दै: उनको उग्र दुर्गा रूपमा, पार्वतीले संसारलाई अन्धकारमा डुबाउने राक्षस अन्धाकसँग युद्ध र पराजित गर्छिन्। यो कथाले खराबीमाथि असलको विजय र धार्मिकताको शक्तिलाई जनाउँछ।

श्री स्वस्थानी व्रतकथाको महत्व

नेपालमा मनाइने एक महिना लामो हिन्दू पर्व श्री स्वस्थानी व्रतकथामा पार्वतीले केन्द्रीय भूमिका खेल्छिन्। कथाले शिव र पार्वतीको कथा वर्णन गर्दछ, उनीहरूको प्रेम, भक्ति र विभिन्न अवतारहरूलाई हाइलाइट गर्दछ। यस अवधिमा भक्तहरूले वैवाहिक सद्भाव, समृद्धि र आध्यात्मिक वृद्धिको लागि आशीर्वाद खोज्दै भाकल र अनुष्ठानहरू पालन गर्छन्।

गौरी देखि दुर्गा सम्म: देवी पार्वतीबाट हामीले पाठ सिक्न सक्छौं

देवी पार्वती, शिवको प्रिय पत्नी र शक्तिको अवतार, एक पौराणिक व्यक्तित्व मात्र होइन। कोमल गौरीदेखि उग्र दुर्गासम्म र जगदम्बाको पालनपोषण गर्ने उनको यात्राले आजका महिलाहरूका लागि शक्तिशाली पाठ सिकाउँछ।

प्रेम र भक्ति: अटल समर्पण

शिवप्रति पार्वतीको अटल भक्ति, वर्षौंको तपस्या र ध्यानले हामीलाई ध्यान र समर्पणको शक्ति सिकाउँछ। पार्वती जस्तै, हामी पनि आफ्नो लक्ष्य प्राप्त गर्न को लागी बाधाहरु को बावजूद पनि लचिलोपन र दृढ संकल्प को साथ काम गर्न सक्छौं,

शक्ति र उग्रता: 

चुनौतीहरूको सामना गर्दा, पार्वती दुर्गामा परिणत हुन्छिन्, योद्धा देवी, हामीलाई हामी भित्र रहेको शक्तिको सम्झना गराउँछिन्। भित्री भूतहरू वा बाह्य शक्तिहरूसँग लड्दा, हामी आफ्नो साहसमा ट्याप गर्न सक्छौं र सही कुराको लागि लड्न सक्छौं।

करुणा र पालनपोषण: मातृत्वको शक्ति

जगदम्बा, विश्वव्यापी माताको रूपमा, पार्वतीले करुणा र पालनपोषण प्रेमलाई मूर्त रूप दिन्छ। उनको कथाले हामीलाई शारीरिक रूपमा मात्र नभई भावनात्मक र आध्यात्मिक रूपमा पनि महिलाहरूको शक्ति र लचिलोपनको सम्झना गराउँछ । हामी दया र समझदारीका साथ आफूलाई र अरूलाई पालनपोषण गर्न सिक्न सक्छौं।

रूपान्तरण र अनुकूलनता: परिवर्तनलाई अँगाल्ने

पार्वतीको विविध रूपहरूले हाम्रो अनुकूलन र रूपान्तरण गर्ने क्षमतालाई प्रतिनिधित्व गर्दछ। हामी परिस्थिति अनुसार गौरीलाई एक पल कोमल र माया गर्ने र अर्को क्षणमा दुर्गालाई माया गर्ने बन्न सक्छौं। पार्वती जस्तै, हामी परिवर्तनलाई अँगाल्न सक्छौं र अनुग्रह र शक्तिका साथ जीवनका विभिन्न पक्षहरूलाई नेभिगेट गर्न सक्छौं।

लेबलहरू बाहिर: शक्ति भित्र

पार्वतीको कथाबाट सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण टेकवे यो हो कि दुर्गा, काली र जगदम्बाको शक्ति हामी प्रत्येक भित्र छ। हामी लेबल वा सामाजिक अपेक्षाहरू द्वारा सीमित छैनौं। हामीले हाम्रो भित्री शक्ति, करुणा र प्रेमलाई चुनौतीहरू पार गर्न र संसारमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छौं।

सम्झनुहोस्, एक महिला कोमल गौरी, उग्र दुर्गा र पालनपोषण गर्ने जगदम्बा बन्न सक्छन् । महिलाको शक्तिलाई अवहेलना नगरौ। हिन्दू धर्मको पात्र देवी पार्वतीबाट हामीले यहि सिक्न सक्छौ ।